Xuất phát từ một tín ngưỡng tâm linh của dân gian Việt Nam, Hầu Đồng là nghi lễ thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ, Đức Thánh Trần,… Tuy nhiên, hiểu đúng, hiểu đầy đủ về nghi lễ này thì không nhiều người biết. Hãy đọc qua bài viết dưới đây để khám phá nét đẹp trong phong tục văn hóa lâu đời đó.
Hầu Đồng là gì?
Hầu Đồng là hình thức diễn xướng dân gian kết hợp giữa hát chầu văn và các điệu múa độc đáo. Đó là một nghi lễ long trọng, có sự kết nối tâm linh giữa con người và các vị thần. Hầu Đồng đơn giản là một nghi thức giao tiếp với thần linh thông qua đồng cốt là cô hồn bằng phương tiện nhập hồn vào xác để lên đồng, trấn trạch, trừ tà, chữa bệnh và cầu phúc lành cho người xem Lễ.
Hầu Đồng do Thành Đồng làm chủ nhiệm, nam sẽ gọi là “cậu đồng”, nữ giới gọi “cô đồng” hoặc “bà đồng”.
Nguồn gốc ra đời của Hầu Đồng
Nghi lễ Hầu Đồng hay còn gọi là Chầu Văn, xuất hiện từ đầu thế kỷ XVI nhưng đến thế kỷ XVII mới bắt đầu phát triển mạnh. Đặc biệt là ở Nam Định với các quần thể di tích trọng điểm như đền Bảo Lộc, đình Cố Trạch… rồi dần phổ biến hơn ở các vùng lân cận như Thái Bình, Hà Nam và nhiều vùng miền khác trên cả nước.
Lễ Hầu Đồng phát triển mạnh vào cuối thời Nguyễn (cuối thế kỷ 19 – đầu thế kỷ 20) với sự tham gia của đông đảo nhân dân và quan lại triều đình.
Khoảng thời gian sau đó đã bị mất vì nhiều lý do. Tuy nhiên, từ đầu những năm 2000 trở lại đây do được sự khuyến khích của Đảng và Nhà nước nhằm phục vụ đời sống tín ngưỡng nhân dân.
Ngày 1/12/2016, nghi lễ Hầu Đồng với tên gọi “Tín ngưỡng thờ Mẫu” đã được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, trở thành di sản thứ 11 của Việt Nam.
Hầu đồng gồm những vị thần nào?
Tam toà thánh mẫu
Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên, Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn, Mẫu Đệ Tam Thoải Cung là ba vị Thánh tối cao nhất trong đạo Mẫu. Khi hầu đồng phải thỉnh ba vị trước rồi mới đến những vị khác. Trong khi thỉnh luôn phải đội khăn phủ điện.
Chư vị Trần Triều
- Đức Thánh Ông Trần Triều: Hưng Đạo Đại Vương, người được tôn thờ là Đức Thánh Trần. Ông thường giúp dân trừ ma quỷ, dịch bệnh.
- Đệ Nhất Vương Cô: Người con gái đầu của Hưng Đạo Đại Vương.
- Đệ Nhị Vương Cô: Con gái thứ của Hưng Đạo Đại Vương, người có phép trừ tà, sát quỷ.
Tam vị Chúa Mường gồm
- Chúa Đệ Nhất Thượng Thiên: Người giúp nhà vua an dân, trị quốc, là người dạy người tài cúng lễ và ban lộc.
- Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ (hay Chúa Nguyệt Hồ): Người có tài bấm đốt tay xem bói.
- Chúa Đệ Tam Lâm Thao: Con gái ruột của Vua Hùng, người quản việc quân nhu, lương thực trong chiến trận, thường xuyên giúp đỡ người dân.
Ngũ vị Tôn Ông
Là những vị quan lớn nhất trong Tứ Phủ, coi quản việc triều đình, trong nghi lễ hầu đồng là giá sau.
- Quan Đệ Nhất: Tôn Quan Đại Thần, tước Công Hầu, ngôi Thượng Thiên.
- Quan Đệ Nhị: Quan có nhiệm vụ Thanh Tra Giám Sát, được sắc phong Thái Hoàng.
- Quan Đệ Tam: Con vua Bát Hải, cai quản tất cả con sông.
- Quan Đệ Tứ: Vị Quan Khâm Khai, cai quản toàn bộ Tam Giới Tứ Phủ.
- Quan Đệ Ngũ: Quan Tuần Tranh, cai quản các thiên binh của nhà trời.
- Quan Điều Thất: Con vua Bát Hải, thường giáng thế để giúp dân.
Tứ Phủ Chầu Bà
Những nữ nhân tài đức, có công với nhân dân, đất nước, được giao cai quản phần sông núi và các sự việc của nhân gian. Các vị Chầu Bà bao gồm:
- Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên
- Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn, là công chúa của Thiên Thai, cai quản tam thập lục châu và thượng ngàn.
- Chầu Đệ Tam Thoải Cung: Là Công Chúa Lân Nữ, con của vua Thuỷ Tề, người cai quản các con sông, suối, biển, hồ và các mạch nước.
- Chầu Đệ Tứ Khâm Sai: Là Công Chúa Chiêu Dung, có quyền đổi số nhân sinh bằng việc tra sổ sinh tử Thiên Đình.
- Chầu Năm Suối Lân: Là người trấn cửa rừng của Suối Lân, là vị Chầu của Sơn Trang Thượng Ngàn.
- Chầu Lục Cung Nương: Là người trấn cửa của rừng Chín Tư, công chúa Thượng Ngàn và có khả năng phù phép đánh đuổi tà ma.
- Chầu Bảy Kim Giao: Là vị Chầu Bà mà dân tộc “Mọi” tôn kính lập đền thờ và thường tổ chức lễ hầu đồng vì đã giúp đỡ họ làm ăn, buôn bán.
- Chầu Tám Bát Nàn: Người Nữ tướng đã phất cờ khởi nghĩa dưới thời Hai Bà Trưng vì muốn trả thù cho chồng mình và cứu giúp nhân dân vùng đó.
- Chầu Chín Cửu Tỉnh: Người có nhiệm vụ cai quản phần giếng âm dương để điều hoà định thái
- Chầu Mười Mỏ Ba: Người Nữ tướng ưới thời vua Lê Thái Tổ đã có công giết giặc Liễu Thăng, bảo vệ ải Chi Lăng.
- Chầu Bé Thượng Ngàn: Là Vị Chầu Bé được người Thổ Mường tôn thờ, có nhiệm vụ cai quản, bảo vệ Toà Sơn Trang.
- Chầu Bé Thoải Cung: là Chầu Bé, người cai quản dưới Thoải, thuộc hàng thứ 12.
Tứ Phủ Ông Hoàng
Tứ Phủ Ông Hoàng thuộc hàng quan lớn, có công giúp dân giúp nước rất nhiều nên được nhân dân tôn thờ. Hầu đồng thường với 4 vị trong hàng Ông Hoàng sau:
- Ông Hoàng Cả: con của Đức Vua Cha, ông là người mang lại cuộc sống hạnh phúc, ấm no cho nhân dân.
- Ông Hoàng Đôi: là tướng dưới thời Lê Mạc, có công lớn giúp nhà Lê dẹp Mạc.
- Ông Hoàng Bơ: là con của vua Bát Hải Động Đình, được người dân tôn thờ vì thường giúp đỡ, phù trợ cho những người kinh doanh buôn bán.
- Ông Hoàng Bơ Bắc Quốc: là thương gia người Trung Quốc, sang nước ta buôn bán và giúp đỡ người dân nghèo khổ rất nhiều.
- Ông Hoàng Bảy Bảo Hà: tương truyền là con của vua Ngọc Hoàng Thượng Đế, dưới thời vua Lê đã giúp dẹp yên vùng biên, giúp dân khai hoang và lập ấp.
- Ông Hoàng Mười Nghệ An: là vị thần tiên ở Đào Nguyên, giáng thế ở thời Lê là vị tướng giỏi và có tài năng thơ phú văn chương hơn người nên thường được hầu đồng để cầu xin may mắn trong thi cử.
Tứ Phủ Tiên Cô
Tứ Phủ Tiên Cô là những tiên nàng theo hầu bên cạnh Thánh Mẫu, Chúa Mường và Chầu Bà. Tứ Phủ Tiên Cô bao gồm:
- Cô Nhất Thượng Thiên: tiên nữ hầu Vua Mẫu, người giáng thế làm phép trị bệnh cho nhân dân.
- Cô Đôi Thượng Ngàn: vốn là Sơn Tinh Công Chúa và là tiên nữ hầu Vua Mẫu. Cô có nhiều tài năng và dung nạp nhiều đệ tử theo học.
- Cô Bơ Hàn Sơn: người con gái của vua Thuỷ Tê, theo hầu trong cung Quảng Hàn. Vốn xinh đẹp lại có tài năng dàn hát nên được phong sắc làm thiếu nữ vùng đất Hàn Sơn.
- Cô Tư Ỷ La: là tiên nữ hầu Mẫu Thượng. Với vẻ ngoài xinh đẹp, dịu dàng thướt tha nên được Mẫu vô cùng yêu quý.
- Cô Năm Suối Lân: tiên nữ theo hầu Chầu Nam Suối Lân, được giao nhiệm vụ cai quản Suối Lân .
- Cô Sáu Sơn Trang: tiên nữ theo hầu Mẫu Thượng Trang Châu, là người luôn bốc thuốc để cứu người, thương yêu nhân dân.
- Cô Bảy Kim Giao: tiên nữ theo hầu Chầu Bảy Kim Giao, là người của dân tộc “Mọi”, thích ca hát cùng các bạn tiên.
- Cô Tám Đồi Chè: là tiên nữ hái chè ở vùng đất Hà Trung, luôn một lòng cố gắng giúp vua.
- Cô Chín Sòng Sơn: tiên nữ theo hầu Mẫu Sòng, nổi tiếng với tài xem bói và am hiểu nhiều điều trên thế gian.
- Cô Mười Mỏ Ba: tiên nữ theo hầu Chầu Mười Mỏ Ba, là người có công lớn giúp vua đánh đuổi giặc Ngô.
- Cô Bé Thượng Ngàn: là các vị cô trên Toà Sơn Trang, luôn theo hầu Mẫu Thượng Ngàn.
- Cô Bé Thoải Phủ: là các vị cô theo hầu dưới toà Thoải Phủ, đứng hàng thứ 12 trong hàng các cô.
Tứ Phủ Thánh Cậu
Tứ Phủ Thánh Cậu là các vị cậu thường chết trẻ, có tính cách tinh nghịch và luôn phù hộ cho các gia đình theo nghiệp buôn bán hay những người học hành thi cử.
Tứ Phủ Thánh Cậu bao gồm gồm:
- Cậu Hoàng Cả
- Cậu Hoàng Đôi
- Cậu Hoàng Bơ
- Cậu Bé: Cậu Bé Đồi Ngang, Cậu bé Đồi Non.
Ai có thể Hầu Đồng?
Người Hầu Đồng thường là người có “căn đồng”. Họ là những người thường xuyên bị ảo giác, mơ mộng và luôn cảm thấy có thần linh ở bên cạnh giúp đỡ, dìu dắt. Khi ấy đã có căn mà chưa trình thánh thì dễ mắc bệnh tật, bệnh không thuốc nào chữa được, cảm giác bất an và sợ hãi luôn thường trực, làm ăn thất bại thường xuyên. Khi đó họ đi Hầu Đồng sẽ thấy sức khỏe trở lại, công việc thuận lợi. Từ đó về sau, hàng năm có lễ nhập đồng để thánh nhập, còn gọi là Hầu Đồng.
Các ý nghĩa của Hầu Đồng trong văn hóa
Mang đến niềm tin tốt đẹp
- Đối với con người Hầu Đồng: Hầu Đồng là linh hồn của những vị thánh có công lớn trong lịch sử được nhân dân suy tôn. Người Hầu Đồng sẽ cảm nhận được phẩm chất tốt đẹp của các vị thánh, cảm nhận được sự thăng hoa của thế giới thần tiên. Sau Hầu Đồng, người có gốc tốt sẽ khỏe mạnh hơn và có công việc tốt.
- Đối với người xem Hầu Đồng: Quá trình ban phước lành của các vị thánh cho mọi người để khuyến khích họ sống tốt hơn hoặc những người làm sai bị trừng phạt. Nhiều người đến với Hầu Đồng với hy vọng sức khỏe, tài lộc và may mắn. Đặc biệt phù hợp với những người làm ăn, học hành thi cử thường đến lễ hầu đồng của ông Hoàng Mười.
Tác động tích cực đến xã hội
- Nêu cao truyền thống uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ kẻ trồng cây,… Dân gian ta có câu “Thà đui mà giữ đạo nhà, còn hơn có mắt ông cha không thờ”. đó là lí do mà chầu văn hầu đồng tôn thờ các vị thần thánh, những vị tướng có công trong lịch sử dân tộc như Hưng Đạo Đại Vương, Ông Hoàng Đôi,…
- Đạo Mẫu thờ mẹ thiên nhiên, người cai quản đất, nước, sông núi. Đó là cách hướng con người vào thiên nhiên tươi đẹp, lắng nghe tiếng lòng của thiên nhiên, có ý thức hơn trong việc trồng rừng và bảo vệ rừng, quan tâm hơn đến biến đổi khí hậu, v.v.
- Biết quan tâm giữ gìn những nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc thể hiện qua điếu văn, văn khấn, nhã nhạc… Đó là kho tàng văn hóa đặc sắc và ấn tượng của dân tộc Việt Nam.
- Có mối liên hệ giữa khoa học và tâm linh, mối liên hệ giữa hiện thực và hư cấu để hiểu rõ hơn về quy luật cuộc sống…
Các nghi thức quan trọng trong Hầu Đồng
Giờ tiến hành lễ Hầu Đồng
Hầu Đồng thường được tổ chức vào những ngày Lễ, Tết của Đền Thánh, mỗi vị thần sẽ có một ngày lễ riêng để người dân tổ chức ăn mừng. Đặc biệt trong năm có hai lễ quan trọng nhất Hầu Đồng mà nhân dân ta thường gọi là “Tháng tám giỗ cha, tháng ba giỗ mẹ”:
- Tháng 3 âm lịch là ngày giỗ Thánh Mẫu Liễu Hạnh.
- Tháng 8 âm lịch, ngày giỗ của vua cha Bát Hải, Đức Thánh Trần.
Thời gian tổ chức lễ Hầu Đồng thường diễn ra trong 1 buổi sáng, tùy vào số lượng người hầu sẽ có sự thay đổi.
Các địa điểm tổ chức lễ Hầu Đồng
Hầu Đồng được tổ chức ở nhiều nơi trên cả nước vì đây là một nghi thức văn hóa tốt đẹp được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Lễ thường được tổ chức ở các đền, miếu, nơi thờ các vị thánh như:
- Lễ Hầu đồng Đức Thánh ông Trần Triều ở đền Kiếp Bạc, huyền Chí Linh, tỉnh Hải Dương vào ngày 20/8 âm lịch.
- Lễ Hầu đồng thờ Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ tại Đền Nguyệt tỉnh Bắc Giang vào ngày 15-16 tháng 2 âm lịch.
- Lễ Hầu đồng ở Phủ Dầy, tỉnh Nam Định được tổ chức hàng năm vào ngày 3 tháng 3 âm lịch.
Những điều cần chuẩn bị cho Hầu Đồng
- Ðiện thờ: Là nơi tổ chức lễ hầu đồng, mỗi ngôi đền thường thờ một vị thánh khác nhau.
- Chọn ngày lành: Ngày tổ chức lễ hầu đồng phải là ngày lành, thích hợp để lên đồng. Hay ngày đó thường diễn ra hàng năm vào dịp đó.
- Dàn nhạc hầu đồng: Thông thường sẽ có đàn nguyệt, đàn nhị, sáo, cảnh đôi, phách, trống lớn, trống nhỏ.
- Người làm lễ: Cậu đồng/Cô đồng/Bà đồng và thêm 2-4 người phụ đồng để giúp đỡ.
- Trang phục: Mỗi giá đồng tương ứng cho mỗi vị thánh sẽ có trang phục và trang sức riêng. Cần chuẩn bị đúng với số giá muốn hầu đồng. Thông thường sẽ có các trang phục như: khăn đỏ phủ điện, áo dài màu sắc, thắt dai lưng có màu, thẻ ngà, vòng, hoa tai, kiềng bạc, son phấn,…
- Lễ vật hầu đồng: Cơ bản có xôi thịt, hoa quả, cau trầu, rượu, thuốc lá, vàng mã,… Ngoài ra có thể bổ sung thêm nhiều lễ vật khác cho phù hợp như quạt, guốc, mũ hài,…
Quy trình diễn ra lễ Hầu Đồng
Thay quần áo lễ phục
Khi bắt đầu buổi lễ Hầu Đồng phải thay trang phục phù hợp với giá muốn hầu. Mỗi vị thánh sẽ có trang phục khác nhau.
Dâng hương làm lễ
Việc dâng hương là bắt buộc đối với mọi giá. Tay trái của người Hầu Đồng sẽ cầm một bó hương đã đốt sẵn, được gói trong một chiếc khăn tẩm hương. Tay phải của họ sẽ rút que hương và vẫy nó trên bó hương như một hành động ếm bùa. Người ta thường gọi là khai nông với mục đích xua đuổi tà ma.
Lễ thánh giáng
Sau khi khai nông, các vị thần sẽ nhập vào người Hầu Đồng, họ sẽ buông nén hương đang cầm, cúi xuống để mọi người biết vị thánh đang nhập vào cấp bậc nào. Nếu trùm khăn kín thường là Thánh Mẫu, chỉ đến chứng giám rồi ra về ngay. Nếu mở khăn ra là người từ triều đình trở xuống. Lúc này những người Hầu Đồng là những vị thần, bị thôi miên nhảy theo điệu nhạc Hầu Đồng.
Múa đồng
Múa đồng được biết đến là điệu múa do thần thánh linh ứng chứ không phải ý đồ của con người Hầu Đồng. Mỗi vị thánh giá sẽ có một điệu múa khác nhau. Nếu là
- “Giá” quan sẽ múa cùng cờ, kiếm, long đao, kích,…
- “Giá” bà sẽ múa cùng quạt hoặc múa tay không. thường múa cờ, múa kiếm, long đao, kích.
- Giá của các chầu bà sẽ múa cùng quạt quạt, mồi hoặc múa tay không.
- Giá ông hoàng thường là múa khăn tấu, múa cờ, múa tay không.
- Giá của các cô chủ yếu là múa quạt, múa đò, múa khăn lụa,…
- Giá các cậu sẽ múa lân, múa hèo…
Ban lộc và nghe cung văn hầu
Sau khi nhảy múa để chỉ ra họ là vị thánh nào, những người Hầu Đồng do các vị thánh nhập sẽ ngồi nghe các bài hát và văn xuôi, cùng với mọi người lắng nghe câu chuyện về vị thánh và lý lịch của họ.
Nếu thánh hài lòng sẽ thưởng tiền cho người cung văn và dùng rượu, thuốc lá… để thực hiện nghi lễ tiếp theo. Sau đó là trực tiếp ban phép lành thánh cho những người đến xin lộc như hoa quả, gương, tiền, bánh trái, nhang đèn v.v.
Thánh thăng thiên
Sau khi ban phép lành, vị thánh sẽ có một dấu hiệu thiêng liêng, đó là thoát linh hồn khỏi Hầu Đồng. Người Hầu Đồng bây giờ đang ngồi yên, hai tay bắt chéo trước quạt và che đầu, rùng mình và được phụ đồng phủ khăn diện lên.
Cung văn tiếp tục chơi nhạc, liên tục hát những điệu thánh xa giá và hồi cung. Kết thúc của một phiên Hầu Đồng.
Trên đây là những thông tin cơ bản nhất về nghi lễ Hầu Đồng, một nét văn hóa tâm linh vô cùng độc đáo của Việt Nam. Hy vọng những thông tin trong bài sẽ hữu ích với bạn.
